Απ’ όταν γεννιόμαστε, έχουμε συγκεκριμένες ανάγκες, προτιμήσεις, επιθυμίες και βρίσκουμε τρόπο να τις επικοινωνήσουμε. Μόνο που μεγαλώνοντας δυσκολευόμαστε να βάλουμε σε προτεραιότητα τις δικές μας ανάγκες, έναντι των αναγκών των άλλων, με αποτέλεσμα να αισθανόμαστε ενοχή κάθε φορά που δεν ανταποκρινόμαστε στις προσδοκίες τους.
Κατά τη γνωστική ψυχολογία η ενοχή προκαλείται από αυτόματες σκέψεις, που καταλογίζουν ευθύνες, ακόμα κι αν κάτι τέτοιο είναι παράλογο. Η ενοχή, περιλαμβάνει το αίσθημα υπερβολικής επίγνωσης του εαυτού ή των πράξεων κάποιου και προκύπτει όταν αναλογίζεται τη συμπεριφορά του και κάνει αρνητικές εκτιμήσεις για αυτήν. Ειδικά στις περιπτώσεις εκείνες όπου με οποιοδήποτε τρόπο παραβίασε το δικό του ηθικό κώδικα, το δικό του αξιακό σύστημα.
Η ενοχή είναι το αναμενόμενο συναίσθημα που συνοδεύει μια πράξη, που έστω και άθελα μας, έβλαψε έναν άλλον άνθρωπο. Θα μπορούσε βέβαια η πράξη να είναι τόσο «ασήμαντη» όσο ένα ακατάλληλο αστείο έως τόσο σημαντική όσο ένα σοβαρό ψέμα. Όταν όμως μιλάμε για άτομα τα οποία τείνουν να έχουν μια ροπή προς την αγωνία να είναι τα καλά παιδιά, οι καλοί σύντροφοι, οι καλοί γονείς, οι καλοί φίλοι, τότε μιλάμε για ενοχικές προσωπικότητες. Το καλό στα μάτια τους μεταφράζεται να ευχαριστούν μονίμως τους πάντες και κυρίως να μη λένε ή κάνουν κάτι που θα τους στεναχωρήσει. Λες και υπάρχει μια φωνή μέσα τους που τους κρίνει συνέχεια. Για σκέψεις ή παρορμήσεις μη επιθυμητές, για όσα έπραξαν απογοητεύοντας άλλους, για εκείνα που δεν έκαναν, για ενέργειες τρίτων που δεν απέτρεψαν. Γίνονται τόσο αυστηροί με τον εαυτό τους ώστε αναλαμβάνουν την ευθύνη και συνήθως την αποτυχία για τα πάντα. Γιατί η ενοχή επιδιώκει τιμωρία και συνήθως συνοδεύεται από έντονη ανησυχία, συνεχές άγχος, υπερανάλυσηκαι υπερευαισθησία.
Όλα αυτά επιβαρύνουν τη ψυχική υγεία και την ευημερία ενός ανθρώπου. Κάπως έτσι μπορεί κάποια στιγμή να έρθει αντιμέτωπος με ένα σοβαρό θέμα υγείας. Τότε μέσα σε όλες τις άλλες ενοχές που τον συντροφεύουν έρχονται να προστεθούν και οι υπαρξιακές, με όλο αυτό να του προκαλεί θλίψη. Ενδεχομένως να αντιληφθεί ότι περνούσαν τα χρόνια χωρίς να τα έχει ζήσει, σύμφωνα με τις δικές του επιθυμίες, αλλά βασιζόμενος στις ανάγκες των γύρω του ή ότι η αυτοθυσία, που θεωρούσε μια αξιοθαύμαστη επιλογή, μπορούσε να είχε όρια.
Οι ενοχικοί άνθρωποι συνήθως βουλιάζουν σε μηρυκασμό ή θυμό για τον εαυτό τους και χάνουν την πολύτιμη ευκαιρία να μάθουν κάτι από μια οδυνηρή συναισθηματική εμπειρία. Επιπλέον, αυτό κάνει πιο πιθανή την επανεμφάνιση του συναισθηματικού τους πόνου στο μέλλον. Ουσιαστικά οι άνθρωποι έχουν την τάση να επαναλαμβάνουν μοτίβα μέχρι να συνειδητοποιήσουν το ρόλο που παίζουν στη ζωή τους και να κάνουν πραγματικές αλλαγές στη συμπεριφορά τους.
Καλό είναι να αναλαμβάνει κανείς την ευθύνη που του αναλογεί στις αποφάσεις που πήρε, αλλά όχι να τις θεωρεί λάθος, γιατί αυτό που φαίνεται λάθος στα μάτια του σήμερα, ίσως ήταν η καλύτερη επιλογή που είχε τη δεδομένη στιγμή. Επίσης σημασία έχει, να μην τιμωρεί κανείς τον εαυτό του για τα όποια λάθη του, υποφέροντας από ενοχές, αλλά να «ακούει» τι έχουν να του πουν και έπειτα να αποφασίζει κάθε φορά είτε να τα διορθώσει, αν διορθώνονται, είτε μαθαίνοντας από αυτά να φροντίζει να μην τα επαναλαμβάνει.
Ο χρόνος κυλάει μόνο μπροστά, το ίδιο και μείς. Αν αλλάξουμε λοιπόν την εστίαση μας, βάζοντας περισσότερη ευγνωμοσύνη και ενσυνειδητότητα στη ζωή μας, μπορούμε να δημιουργήσουμε μια αίσθηση υποστήριξης και σεβασμού προς τους αγαπημένους μας, χωρίς ωστόσο να παραμελούμε την αυτοφροντίδα μας. Να τους προσεγγίζουμε με ενσυναίσθηση και κατανόηση, αλλά χωρίς να ξεχνάμε να κοιτάμε και μέσα μας, να εξερευνούμε κάθε στιγμή τα δικά μας συναισθήματα, να σεβόμαστε τις δικές μας ανάγκες, γιατί επί της ουσίας νιώθουμε ενοχή επειδή δε μάθαμε να ακούμε τις επιθυμίες μας.
